Πραξιτέλης

1. Γέννηση-Οικογένεια

Ο Πραξιτέλης γεννήθηκε μάλλον στην Αθήνα περί το 395 π.Χ. Ήταν Αθηναίος πολίτης και ανήκε πιθανότατα στο δήμο των Συβριδών.1 Πατέρας του ήταν κατά πάσα πιθανότητα ο Κηφισόδοτος ο Πρεσβύτερος, ο πιο γνωστός Αθηναίος χαλκοπλάστης των χρόνων 390-370 π.Χ.2 Η αδελφή του Κηφισόδοτου παντρεύτηκε το Φωκίωνα, πολιτικό, μαθητή του Πλάτωνα. Μέσω αυτού του γάμου, η οικογένειά του Πραξιτέλη πρέπει να απέκτησε δεσμούς με την πολιτική ηγεσία της Αθήνας καθώς και με τον κόσμο της Ακαδημίας.3

2. Εκπαίδευση-ανατροφή

Ο Κηφισόδοτος ήταν μάλλον και ο δάσκαλος του Πραξιτέλη, ο οποίος πρέπει να μυήθηκε στην τέχνη της γλυπτικής μέσα στο εργαστήρι του πατέρα του.

Ο στρατηγός Τιμόθεος, ο οποίος επανέφερε την Αθηναϊκή ηγεμονία με την Πανελλήνια Ειρήνη του 374, ανέθεσε στον Κηφισόδοτο την κατασκευή ενός χάλκινου συμπλέγματος με την Ειρήνη να κρατά τον Πλούτο ως βρέφος.4 Επομένως, όσον αφορά στην ανατροφή του, ο Πραξιτέλης πρέπει να επωφελήθηκε της πολιτικής προστασίας του στρατηγού αυτού προς τον πατέρα του και το εργαστήριό του. Στα νεανικά του χρόνια, ο Πραξιτέλης άρχισε να ειδικεύεται στη μαρμαρογλυπτική, σύμφωνα με την αυξανόμενη προτίμηση για γλυπτά με μαρμάρινη επιφάνεια και σύμφωνα με την άποψη ότι τα μαρμάρινα γλυπτά αποκάλυπταν εκείνο που ήδη υπήρχε μέσα στο μάρμαρο, θεωρία που συνάδει με την Πλατωνική καταδίκη της μίμησης στις εικαστικές τέχνες.5

3. Βιογραφία

3.1. Σχέσεις

Το πρώτο γνωστό έργο του Πραξιτέλη, το οποίο χρονολογείται στα 375 π.Χ., του ανατέθηκε κατά πάσα πιθανότητα από τον στρατηγό Τιμόθεο.6 Ενδεχομένως να απέκτησε μεγάλη φήμη χάρη στην πολιτική υποστήριξη του συγκεκριμένου στρατηγού.

Η σχέση του γλύπτη με τον Πλάτωνα πιστοποιείται τόσο από το γάμο της θείας του με το Φωκίωνα, μαθητή του Πλάτωνα, όσο και από ορισμένα επιγράμματα που επαινούν την Αφροδίτη της Κνίδου, το διασημότερο έργο του Πραξιτέλη, και που αποδίδονται στον Πλάτωνα,7 καθώς και από ένα επίγραμμα που συνέθεσε ο Πραξιτέλης για να ερμηνεύσει τον Έρωτά του στις Θεσπιές και που απηχεί την Πλατωνική αντίληψη της αγάπης.8

Είναι γνωστό ότι ο Πραξιτέλης φιλοτέχνησε αγάλματα για Αθηναίες πιστές της Ελευσινιακής λατρείας9 και για πάτρωνες χορηγικών μνημείων.10 Το όνομα του παραγγελιοδότη ενός αγάλματος του Πραξιτέλη που στήθηκε στα Λεύκτρα μαρτυρείται επιγραφικά.11 Η πληροφορία ότι ο Πραξιτέλης εργάστηκε στο Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού12 σημαίνει ότι σχετιζόταν και με το βασιλικό οίκο της Καρίας. Επιπλέον, το γεγονός ότι αγάλματα του Πραξιτέλη βρισκόταν κατά την αρχαιότητα στην Αθήνα, τα Μέγαρα, την Κόρινθο, το Άργος, τη Μαντίνεια, την Ολυμπία, την Ήλιδα, τις Πλαταιές, τη Θήβα, τις Θεσπιές, τη Λιβαδειά, τους Δελφούς, την Αντίκυρα, την Κω, την Κνίδο, το Πάριον, την Όλβια Ποντική, την Έφεσο, την Αλεξάνδρεια στο Λάτμο και τη Μύρα σημαίνει ότι βρισκόταν σε επαφή με παραγγελιοδότες και αγοραστές αγαλμάτων από αυτά τα κέντρα.13

Οι Σπαρτιάτες του παρήγγειλαν μία Αφροδίτη στα τέλη της δεκαετίας του 340 π.Χ., αλλά αρνήθηκαν να δεχτούν το άγαλμα του Πραξιτέλη, επειδή είχε χρησιμοποιήσει ως μοντέλο την εταίρα Φρύνη, παρά τις μάταιες προσπάθειες του Αθηναίου γλύπτη να πείσει τους Σπαρτιάτες να δεχτούν την Αφροδίτη του.14

Γνωρίζουμε τρεις καλλιτέχνες που μεγάλωσαν στο εργαστήριο του Πραξιτέλη: τον Αθηναίο ζωγράφο Νικία, ο οποίος ως νέος χρωμάτιζε τις επιφάνειες των μαρμάρινων γλυπτών του Πραξιτέλη,15 το χαλκοπλάστη Ηρόδοτο από την Όλυνθο, ο οποίος εργάστηκε μαζί με τον Πραξιτέλη στην κατασκευή ενός χάλκινου αγάλματος της Φρύνης16 και τέλος τον Πάπυλο, μαθητή του γλύπτη μας.17

3.2. Ιδεολογία

Ο Πραξιτέλης πρέπει να ήταν πλούσιος, εφόσον τα οικονομικά του τού επέτρεπαν να έχει ως ερωμένη τη διασημότερη και οπωσδήποτε ακριβότερη εταίρα της εποχής του, τη Φρύνη. Επιπλέον, ήταν ένας από τους περίπου 300 Αθηναίους που όφειλαν να καταβάλουν δημόσιες εισφορές.18

Η σύνδεση της οικογένειάς του με τον ολιγαρχικό πολιτικό Φωκίωνα και η σχέση του με την Ακαδημία του Πλάτωνα σημαίνουν ότι πιθανότατα είχε ολιγαρχικές αντιλήψεις. Τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης του έχουν επίσης ερμηνευτεί ως απόδειξη ολιγαρχικής ιδεολογίας.19

3.3. Ιδιωτική και οικογενειακή ζωή

Ο μεγάλος έρωτας του Πραξιτέλη ήταν η Φρύνη, μια πρόσφυγας από τις Θεσπιές που ζούσε στην Αθήνα. Η ερωτική αυτή σχέση ξεκίνησε το 367-366 π.Χ. Ο Πραξιτέλης φιλοτέχνησε ένα άγαλμα Έρωτα προκειμένου να εκφράσει τη δική του κατάσταση ως σκλαβωμένου από αγάπη προς την Φρύνη, δηλώνοντας απερίφραστα το μήνυμα αυτό σε ένα επίγραμμα που χαράχτηκε στη βάση του αγάλματος.

Δώρισε το άγαλμα αυτό στη Φρύνη και εκείνη το αφιέρωσε στο ιερό του Έρωτα στις Θεσπιές. Ο Έρωτας αυτός βρισκόταν στα αριστερά του θεατή μίας τριάδας αγαλμάτων, η οποία περιλάμβανε το πορτραίτο της Φρύνης στο μέσο και την Αφροδίτη στα δεξιά. Η Φρύνη δοξάστηκε ως ο καλύτερος τρόπος για τον επίγειο κόσμο να γνωρίσει τη θεϊκή αγάπη (Έρωτα) και τη θεϊκή ομορφιά (Αφροδίτη). Σώζεται ένα απόσπασμα μίας επιστολής της Φρύνης προς τον Πραξιτέλη με το σχόλιό της για την τριάδα των Θεσπιών.20

Ο Πραξιτέλης δημιούργησε την Αφροδίτη της Κνίδου χρησιμοποιώντας τη Φρύνη ως μοντέλο για το σώμα της θεάς.21 Επιπλέον, η γυναίκα αυτή ήταν επίσης το μοντέλο για το χάλκινο άγαλμα μιας εύθυμης εταίρας που δημιούργησε ο Πραξιτέλης.22 Ο γλύπτης έδωσε ξανά στην Αφροδίτη το σώμα της Φρύνης όταν οι Σπαρτιάτες τού ανέθεσαν την κατασκευή ενός αγάλματος της θεάς. Οι Σπαρτιάτες αρνήθηκαν το άγαλμα αυτό, καθώς η Αφροδίτη στη Σπάρτη λατρεύονταν ως η θεά της αγάπης μέσα στο γάμο και όχι του έρωτα με εταίρες.23 Οι Θεσπιείς ζήτησαν από τον Πραξιτέλη ένα επίχρυσο άγαλμα της Φρύνης, το οποίο τοποθετήθηκε πάνω σε έναν ψηλό κίονα στους Δελφούς.24 Μία μέρα ο Πραξιτέλης ανακάλυψε ότι είχε πάψει πλέον να είναι σκλάβος της αγάπης και αναπαράστησε τη νέα αυτή κατάσταση με τον Κοιμώμενο Έρωτά του.25

Η εταίρα Κρατίνη ήταν μία άλλη ερωμένη του Πραξιτέλη καθώς και το μοντέλο του για το πρόσωπο της Αφροδίτης της Κνίδου.26 Μία τρίτη εταίρα, η Γλυκήρα, αναφέρεται επίσης ως ερωμένη του Πραξιτέλη.27

Ο Πραξιτέλης ήταν παντρεμένος και είχε δύο γιους, ο μεγαλύτερος ονομαζόταν Κηφισόδοτος (επονομαζόμενος και «ο Νεότερος», για να ξεχωρίζει από έναν παλαιότερο συνώνυμό του που ήταν πιθανότατα ο πατέρας του Πραξιτέλη) και ο νεότερος Τίμαρχος.28 Και οι δύο τους εργάζονταν ως γλύπτες. Ο Κηφισόδοτος ο Νεότερος διαδέχτηκε τον Πραξιτέλη στο τιμόνι του εργαστηρίου όταν ο Πραξιτέλης αποσύρθηκε, πιθανόν το 334 ή λίγο αργότερα.29

4. Έργα

Ο Πραξιτέλης συνέθεσε τουλάχιστον δύο γραπτά έργα και φιλοτέχνησε ένα πολύ μεγάλο αριθμό γλυπτών.

4.1. Γραπτά Έργα

Τα δύο λογοτεχνικά του έργα είναι ένα επίγραμμα, αναφερόμενο στο νόημα του αγάλματος του Έρωτα των Θεσπιών,30 και ένας Λόγος προς τους Σπαρτιάτες, που εκφωνήθηκε στη Σπάρτη με την ελπίδα να τους πείσει να δεχτούν ένα άγαλμα της Αφροδίτης που είχε φιλοτεχνήσει για την πόλη τους.31

4.2. Γλυπτά: νεανικά έργα του Πραξιτέλη

Η γραπτή παράδοση αποδίδει στον Πραξιτέλη περισσότερα από 70 γλυπτά. Αναφέρονται εδώ τα πιο σημαντικά από αυτά καθώς και τα αγάλματα του Πραξιτέλη που ήταν στημένα σε κέντρα της Μικράς Ασίας:

  • Χάλκινο άγαλμα του Τοξότη Έρωτα, κατασκευάστηκε γύρω στα 367 π.Χ. και είναι γνωστό σε μας από τα αντίγραφα ενός αγαλματικού τύπου Farnese-Steinhaeuser, που πήρε το όνομά του από το καλύτερο αντίγραφό του: η πρώιμη αυτή δημιουργία εκφράζει ήδη την ανάγκη να εκφραστούν εσωτερικά αισθήματα παρά εξωτερικές υλικές καταστάσεις.32
  • Χάλκινο άγαλμα του Οινοχόου Σάτυρου, χρονολογείται περίπου στα 366-365 π.Χ. και τα καλύτερα αντίγραφά του βρίσκονται στη Δρέσδη και το Παλέρμο. Με αυτό το άγαλμα ο γλύπτης οριοθετεί έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από χάρη, καλοσύνη, ομορφιά και νεότητα.33
  • Μαρμάρινη τριάδα του Έρωτα, της Φρύνης και της Αφροδίτης στις Θεσπιές, χρονολογείται γύρω στα 366-365 π.Χ. Ο Έρωτας, ο οποίος αναγνωρίζεται στον αγαλματικό τύπο Centocelle, που πήρε το όνομά του από το καλύτερο αντίγραφό του, το οποίο βρέθηκε στο Centocelle, κοντά στη Ρώμη, αναπαριστάται ως μία θλιμμένη μορφή, προσωποποίηση της Πλατωνικής ιδέας του να υποφέρεις από έρωτα. Η Αφροδίτη, η οποία αναγνωρίζεται στον τύπο που πήρε το όνομά του από το σημαντικότερο αντίγραφό της, που βρίσκεται στην Arles της νότιας Γαλλίας, ήταν ημίγυμνη. Οι λείες επιφάνειές της, καθώς αποδίδονται με ένα ατελείωτο παιχνίδι φωτός και σκιάς, ανέδυαν έναν κόσμο αισθησιακής και παραμυθένιας ομορφιάς.34

4.3. Γλυπτά: ώριμα έργα του Πραξιτέλη

  • Η Αφροδίτη της Κνίδου: στα τέλη της δεκαετίας του 360 ο Πραξιτέλης, ενισχυμένος από την επιτυχία του, έγινε τολμηρότερος και απέδωσε την πλήρη ομορφιά της Αφροδίτης, γυμνής. Το μαρμάρινο αυτό άγαλμα αγοράστηκε από τους Κνίδιους και έγινε στη συνέχεια γνωστό ως η Αφροδίτη της Κνίδου. Η φήμη της Αφροδίτης της Κνίδου εδραίωσε τη φήμη του δημιουργού της σε ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο. Έργα από την περίοδο της ωριμότητας και των τελευταίων χρόνων του Πραξιτέλη (360-334 π.Χ.) στήθηκαν σε πολλά κέντρα τόσο της Ελλάδας όσο και της Μικράς Ασίας.
  • Ο χάλκινος Αναπαυόμενος Σάτυρος, πιθανόν των αρχών της δεκαετίας του 350, γνωστός από περισσότερα των 100 αντιγράφων, εμφανίζει μία τονισμένη σιγμοειδή κάμψη του κορμού. Μία τέτοια μελέτη πάνω στην υποστηριζόμενη μορφή, σε συνδυασμό με την τοποθέτηση του Σατύρου στο δάσος, έγινε έμβλημα της μακρινής Αρκαδίας, η αναζήτηση της οποίας στη ζωή της πόλης ήταν μάταιη.35
  • Ο χάλκινος Σαυροκτόνος Απόλλωνας (περ. 355 π.Χ.), γνωστός από διάφορα αντίγραφα, ήταν επίσης μια υποστηριζόμενη μορφή (εικ. 6). Η εφηβική όψη του Απόλλωνα και η παιχνιδιάρικη στάση του υποδεικνύουν τη σημασία της νεότητας ως αξία που σχετίζεται με τα ιδεώδη της ομορφιάς και της αγάπης.36 Είναι πιθανό το αρχικό άγαλμα του Πραξιτέλη να δημιουργήθηκε για την Απολλωνία στο Ρύνδακο, πόλη της Μυσίας, καθώς το άγαλμα αυτό εμφανίζεται μέσα σε ναό πάνω σε νομίσματα αυτού του κέντρου της Μικράς Ασίας (εικ. 7).37
  • Μαρμάρινα αγάλματα του Πραξιτέλη τοποθετήθηκαν στο Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (γύρω στο 350 π.Χ.), σύμφωνα με το Ρωμαίο συγγραφέα Βιτρούβιο (εικ. 8).38 Είναι πιθανό ορισμένα σωζόμενα θραύσματα ολόγλυφων αγαλμάτων από τη νότια πλευρά του Μαυσωλείου να κατασκευάστηκαν στο εργαστήριο του Πραξιτέλη, καθώς εμφανίζουν εναλλαγή φωτός και σκιάς στις επιφάνειές τους όπως και ένα λίκνισμα που είναι χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας του Πραξιτέλη. Επιπλέον, κάποια λιοντάρια που φέρουν το γράμμα Π χαρακτηρίζονται από την προτίμηση για κυματοειδής γραμμές και επομένως είναι πιθανό να προέρχονται από το ίδιο εργαστήριο.39

4.4. Γλυπτά: τα τελευταία έργα του Πραξιτέλη

Τα ύστερα έργα του Πραξιτέλη χαρακτηρίζονται από τον τονισμό της απόδοσης των επιφανειών μέσα από παιχνίδια του φωτός και της σκιάς, που κάνουν τη μορφή ασαφή και ονειρική. Τα έργα αυτά εκπλήρωναν επίσης την επιθυμία για εκλεπτυσμένες φιγούρες που θα ερέθιζαν την ηδονιστική απόλαυση του θεατή.

  • Ο μαρμάρινος Έρωτας του Πραξιτέλη, που στήθηκε στο Πάριον της Προποντίδας (χρονολογείται γύρω στα 350 π.Χ.), αναπαρίσταται σε νομίσματα αυτής της πόλης και αποτέλεσε αντικείμενο μίμησης, αντί της συνήθους αντιγραφής, από αγάλματα της Ρωμαϊκής περιόδου. Οι δύο πιστότερες Ρωμαϊκές παραλλαγές αυτού του αριστουργήματος βρέθηκαν στην Κω και στη Γόρτυνα. Τα μεγάλα φτερά του θεού και το ένδυμά του καθορίζουν το φόντο. Η αναπαράσταση, στην αριστερή πλευρά της μορφής όπως τη βλέπει ο θεατής, της παλιάς τοπικής λατρευτικής ερμαϊκής στήλης του θεού μεγεθύνει τη μορφή σε αυτή την πλευρά, ενώ το βλέμμα του Έρωτα κοιτάζει μακριά. Η δημιουργία αυτή στηρίχτηκε στη θεατρική αντίληψη που κυριαρχεί στα ύστερα έργα αυτού του μεγάλου καλλιτέχνη.40
  • Οι μαρμάρινες πλάκες της Μαντινείας, πάνω στις οποίες αποτυπώνεται ανάγλυφα ο αγώνας του Απόλλωνα με το Μαρσύαενώπιον των Μουσών. Οι πλάκες αυτές πιθανότατα κοσμούσαν τη βάση της τριάδας του Απόλλωνα, της Αρτέμιδος και της Λητώς στη Μαντινεία, η οποία δημιουργήθηκε από τον Πραξιτέλη και επομένως θα πρέπει να αποδοθούν στο εργαστήριο του καλλιτέχνη αυτού (γύρω στα 345 π.Χ). Το θέμα αυτό αναπαριστάται μέσα από μία ποικιλία κομψών μορφών.41
  • Ο μαρμάρινος Ερμής που κρατά το βρέφος Διόνυσο στην Ολυμπία βρέθηκε ακριβώς στο σημείο όπου τον είχε δει ο περιηγητής Παυσανίας (εικ. 12). Ο Παυσανίας είχε διευκρινίσει ότι επρόκειτο για έργο του Πραξιτέλη (γύρω στο 340 π.Χ.). Ο Ερμής είναι ακουμπισμένος πάνω σε κορμό δέντρου. Κρατά το βρέφος Διόνυσο με το αριστερό του χέρι. Το δεξί του χέρι είναι υψωμένο. Η τεχνοτροπία του Ερμή αναδεικνύει την προτίμηση για μορφές με σιγμοειδή κάμψη του κορμού που ακουμπούν σε κάθετα στηρίγματα καθώς και για αγάλματα που χαρακτηρίζονται από μαλακές επιμέρους μορφές.42
  • Η μαρμάρινη κεφαλή του Ευβουλέως (αρχές της δεκαετίας του 330 π.Χ.), γνωστή τόσο από την πρωτότυπη προτομή όσο και από 10 αντίγραφα, αποδόθηκε σε τονισμένη ιμπρεσσιονιστική τεχνοτροπία.43
  • Μαρμάρινα γλυπτά που κοσμούσαν το βωμό του ιερού της Αρτέμιδος στην Έφεσο είχαν κατασκευαστεί επίσης από τον Πραξιτέλη, πιθανότατα γύρω στα 334 π.Χ.44 Μια ανάγλυφη ζωφόρος, από την οποία σώζεται αντίγραφο σε μικρογραφία της Αμαζόνας του τύπου Sciarra, καθώς και θραύσματα ντυμένων μορφών, τα οποία κάποτε κοσμούσαν το βωμό και προέρχονται από τις Μούσες της βάσης της Μαντινείας, εμφανίζουν την χαρακτηριστική προτίμηση για αδιόρατα περιγράμματα, που αποτελεί κύριο γνώρισμα των ύστερων έργων του Πραξιτέλη.45
  • Η μαρμάρινη κεφαλή Petworth της Αφροδίτης είναι επίσης χαρακτηριστική της ύστερης τεχνοτροπίας του Πραξιτέλη, με το παιχνίδι του φωτός και της σκιάς στην επιφάνειά της:46 επομένως είναι δυνατό να απηχεί την τελευταία Αφροδίτη του Πραξιτέλη, η οποία δημιουργήθηκε για το ιερό του Άδωνι στην Αλεξάνδρεια στο Λάτμο της Καρίας, λίγο μετά την ίδρυση της πόλης από τον Αλέξανδρο το 334 π.Χ.47
  • Τέλος, ο Πραξιτέλης δημιούργησε για τη Μύρατης Λυκίας ένα αγαλματίδιο Ένθρονης Λητούς σε κάποιο πράσινο πολύτιμο λίθο, πιθανότατα λίγο μετά την κατάκτηση της περιοχής από τον Αλέξανδρο το φθινόπωρο του 334 π.Χ.48 Η ύστερη Πραξιτελική απόδοση της Λητούς σε θρόνο αναγνωρίζεται σε αγγειογραφία του ζωγράφου της Βαλτιμόρης (γύρω στο 320 π.Χ.): η θεά χαρακτηρίζεται από μια Πραξιτελική ανατομία του προσώπου και από ένα ένδυμα που πλησιάζει πολύ εκείνο των γυναικείων μορφών που σχετίζονται με τη βάση της Μαντινείας, σε συνδυασμό με ένα πλούτο του θρόνου που έχει ανατολίτικο χαρακτήρα.49

Συμπερασματικά, είναι δυνατό να ειπωθεί με βεβαιότητα ότι ο Πραξιτέλης είχε μεταφράσει την Πλατωνική αποδέσμευση από τον κόσμο της πόλης-κράτους σε παραστατικούς όρους, δίνοντας σάρκα σε έναν κόσμο που κατοικούνταν από όμορφα, νέα και αθάνατα πλάσματα, ένα μακρινό και μαγεμένο μύθο, ο οποίος προδιαγράφει την ονειρική Αρκαδία της Ελληνιστικής περιόδου.

5. Άλλες πληροφορίες

Τίποτε δεν είναι γνωστό σχετικά με την εμφάνιση του Πραξιτέλη. Είναι δυνατό να υποστηριχτεί από τα σωζόμενα αποσπάσματα του Λόγου του προς τους Σπαρτιάτες50 ότι ήταν ιδιαίτερα τολμηρός, ακόμη και υπερόπτης, καθώς δήλωνε ότι ο εξαιρετικός καλλιτέχνης πρέπει να απολαμβάνει της ελευθερίας να αλλάζει τις παραδοσιακές εικονογραφίες και να εφευρίσκει νέες και ότι η κοινωνία οφείλει να αποδέχεται αυτές τις καινοτομίες. Επομένως, οι θεωρητικές βάσεις για την ύστερη κλασική ατομιστική θεώρηση των εικαστικών τεχνών είχαν ήδη τεθεί από τον Πραξιτέλη.

6. Θάνατος

Ο μεγαλύτερος γιος του Πραξιτέλη, ο Κηφισόδοτος ο Νεότερος, αναφέρεται αρκετές φορές στους καταλόγους της εύπορης τάξης των Αθηναίων που όφειλαν να καταβάλουν δημόσιες εισφορές, οι οποίοι χρονολογούνται στις δεκαετίες 330 και 320 π.Χ.

Το όνομα του Κηφισόδοτου συνοδεύεται από το όνομα του πατέρα του, Πραξιτέλη, μέχρι το 326 π.Χ., ενώ το όνομα του τελευταίου δεν αναφέρεται πια μετά από αυτή την ημερομηνία. Επομένως, είναι δυνατό να υποστηριχτεί βάση αυτής της παρατήρησης ότι ο Πραξιτέλης πιθανότατα πέθανε το 326 π.Χ.51

7. Αξιολόγηση και κρίσεις

7.1. Κρίσεις από συγχρόνους

Ο Πραξιτέλης υπήρξε ιδιαίτερα επιτυχημένος ως γλύπτης. Κατά τη διάρκεια της ύστερης περιόδου της δημιουργίας του, η Πραξιτελική τεχνοτροπία καθίσταται κυρίαρχη στην Αθήνα και γνωρίζει μεγάλη διάδοση σε ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο.

Εντούτοις, γύρω στα 360 π.Χ., οι Κώες αρνήθηκαν για λόγους ηθικής να αγοράσουν τη γυμνή Αφροδίτη, η οποία θα πουληθεί στους Κνίδιους.52 Επιπλέον, στα τέλη της δεκαετίας του 340, οι Σπαρτιάτες αρνήθηκαν να δεχτούν ένα άγαλμα της Αφροδίτης από τον Πραξιτέλη, καθώς θεωρήθηκε ότι διαφήμιζε τον έρωτα μεταξύ ανδρών και εταίρων.53

Τέλος, το άγαλμα του Πραξιτέλη που αναπαριστούσε την εταίρα Φρύνη στους Δελφούς αποτέλεσε από τη δεκαετία του 330 και μετά αντικείμενο κριτικής από τους Κυνικούς, οι οποίοι το θεωρούσαν ως τρόπαιο της ασωτίας των Ελλήνων.54

Έτσι, η κοινή γνώμη που ήταν περισσότερο προσκολλημένη στις αξίες της πόλης-κράτους δεν αποδέχτηκε εντελώς το ηδονιστικό μήνυμα της τέχνης του Πραξιτέλη.

7.2. Κρίσεις από μεταγενέστερους

7.2.1. Από την πρώιμη Ελληνιστική περίοδο μέχρι τους μέσους Ρωμαϊκούς Αυτοκρατορικούς χρόνους

Κατά τους πρώιμους Ελληνιστικούς χρόνους, ο Θεόκριτος, ο Λεωνίδας του Τάραντακαι ο Ηρώvδας αναφέρονται στον γλύπτη μας:55 η φήμη του φαίνεται ότι βασιζόταν τόσο στην υψηλή ποιότητα των έργων του (βλ. τον Θεόκριτο) όσο και στην άποψη ότι έδωσε σάρκα και οστά σε μία εσωτερικευμένη άποψη του έρωτα (βλ. τον Λεωνίδα).

Κατά τους μέσους Ελληνιστικούς χρόνους, η πλατιά διαδεδομένη νοσταλγία για την Αττική τέχνη του 5ου αιώνα π.Χ. ανοίγει το δρόμο για την απερίφραστη άποψη ότι ο Πραξιτέλης δεν ήταν τόσο καλός όσο ο Φειδίας.56 Εντούτοις, η τέχνη του Πραξιτέλη αναβαθμίζεται στην μέσο-Ελληνιστική «μπαρόκ» κουλτούρα της Μικράς Ασίας και θεωρείται τώρα ως ο απόλυτος εκφραστής της φλόγας του πάθους.57

Στην εκλεκτική κουλτούρα της ύστερης Ελληνιστικής περιόδου, η άποψη ότι το τέλειο έργο αποτελεί ανθολογία στοιχείων που λαμβάνονται από διαφορετικές πηγές περιλαμβάνει την αρχή ότι τα καλύτερα στοιχεία της τέχνης του Πραξιτέλη θα πρέπει να ξαναχρησιμοποιηθούν και να συνενωθούν με τα καλύτερα στοιχεία των άλλων κορυφαίων καλλιτεχνών της κλασικής Ελλάδας, προκειμένου να επιτευχθεί το τέλειο άγαλμα.58

Επιπλέον, Ρωμαίοι συγγραφείς της περιόδου συμπεριλαμβάνουν τον Πραξιτέλη μεταξύ των προσωπικοτήτων του Ελληνικού πολιτισμού που πρέπει να γνωρίζει κανείς.59 Η περίοδος αυτή συμπίπτει με την πρώτη έκρηξη της παραγωγής αντιγράφων που βασίζονταν σε αριστουργήματα του Πραξιτέλη.

Στα χρόνια του Αυγούστου, ο Πραξιτέλης έλαβε τη δέουσα αναγνώριση στη λογοτεχνία της εποχής, όμως χωρίς ενθουσιασμό, αναμφίβολα επειδή η Ελληνική τέχνη του 5ου αιώνα ήταν ιδιαίτερα αγαπητή εκείνη την εποχή.60

Στα πρώιμα Ρωμαϊκά αυτοκρατορικά χρόνια, η τέχνη του Πραξιτέλη εκλαμβάνεται ορισμένες φορές ως τεχνητή61 και σε άλλες περιπτώσεις αποτελεί αντικείμενο κριτικής για ηθικούς λόγους στη Λατινική λογοτεχνία.62 Τοποθετήσεις ότι ο Πραξιτέλης έδωσε ζωή στα αγάλματά του, δίνοντάς του ασύγκριτη γοητεία, επαναλαμβάνονται καθυστερημένα.63

Εντούτοις, κατά τη διάρκεια της ­νεο-σοφιστικής περιόδου, γεννάται μεγάλος ενθουσιασμός προς την τέχνη του Πραξιτέλη, ως το πιο γλαφυρό σύμβολο των παλαιών καλών ημερών στην Ελλάδα, δηλαδή κατά την περίοδο της μέσηςκαι νέας κωμωδίας, όταν οι εταίρες αποτελούσαν σημαντικά πρόσωπα της Ελληνικής κοινωνίας.64 Δεν είναι τυχαίο το ότι η παραγωγή αντιγράφων από αγάλματα του Πραξιτέλη γίνεται ιδιαίτερα έντονη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.

7.2.2. Από την ύστερη αρχαιότητα και μετά

Στη Χριστιανική απολογητικήλογοτεχνία, ο Πραξιτέλης συχνά γίνεται αντικείμενο επιθέσεων ως σύμβολο μίας λάγνας και ηδονιστικής τέχνης, η οποία διαφθείρει τις κοινωνίες.65

Οι τελευταίοι Παγανιστές συγγραφείς θεωρούν μερικές φορές τον Πραξιτέλη ως μάγο, ο οποίος ήταν ικανός να εισάγει τις προσωπικότητες των θεοτήτων στα αγάλματά του,66 και πάντοτε θεωρούν την τέχνη του ως σημαντικό συστατικό της Παγανιστικής κληρονομιάς, το οποίο πρέπει να διασωθεί και να θαυμάζεται.67

Εντούτοις, η σημασία του Πραξιτέλη γίνεται αποδεκτή και στη Χριστιανική λογοτεχνία από τον 4ο αιώνα μ.Χ. και μετά.68

Στα πρώτα χρόνια του Μεσαίωνα, ο Πραξιτέλης, μαζί με άλλους «παλιούς» αριστοτέχνες, θεωρείται ορισμένες φορές ως το σύμβολο μίας άχρωμης τέχνης, η οποία απέχει από τη ζωή.69

Εντούτοις, από τις αρχές του 10ου αιώνα μ.Χ. και μετά, η διογκούμενη νοσταλγία για την Αρχαιοελληνική τέχνη, η οποία θεωρούνταν πλέον ως ένας χαμένος παράδεισος, οριοθετεί κατά τη μέση Βυζαντινή περίοδο μία εκτεταμένη έρευνα που στόχευε στην εκ νέου ανακάλυψη της τεχνοτροπίας και της τέχνης του Πραξιτέλη, η οποία συνεχίζεται μέχρι τις ημέρες μας.70

8. Συνολική αξιολόγηση

Ο Πραξιτέλης έζησε σε μία κοινωνία η οποία άλλαζε ταχύτατα, από το στενό περιβάλλον της Ελληνικής πόλης-κράτους προς την παγκόσμια αυτοκρατορία, η οποία θα δημιουργηθεί από τον Αλέξανδρο.

Ο Πραξιτέλης προσέφερε σε αυτή την κοινωνία μία τέχνη και μία τεχνοτροπία που χρειαζόταν πολύ, δηλαδή αποστασιοποιημένες από τις αξίες της πόλης-κράτους και ικανές να αγγίξουν και να κερδίσουν τα εσωτερικά αισθήματα και όνειρα των μεμονωμένων ατόμων.

Αυτός είναι ο λόγος που η τέχνη του Πραξιτέλη υπήρξε εξαιρετικά επιτυχημένη τόσο στις μέρες του όσο και για πολλές γενιές που θα ακολουθήσουν.

1. P. M. Fraser - E. Matthews (επιμ.), A Lexicon of Greek Personal Names 2 (Οxford 1994) σελ. 379, βλ.λ. Praxiteles (38).

2. Knell, H., Athen im 4. Jahrhundert v. Chr. (Darmstadt 2000) σελ. 74-80. Επιπλέον, M. Weber, “Kephisodotos (I)”, στο R. Vollkommer (επ.), Künstlerlexikon der Antike 1 (München 2001) σελ. 408-410.

3. Knell, H., Athen im 4. Jahrhundert v. Chr. (Darmstadt 2000) σελ. 79-80 και 111, σημειώσεις 109-111.

4. Knell, H., Athen im 4. Jahrhundert v. Chr. (Darmstadt 2000) σελ. 74-80. Επιπλέον, M. Weber, “Kephisodotos (I)”, στο R. Vollkommer (ed.), Künstlerlexikon der Antike 1 (München 2001) σελ. 408-410.

5. Corso, A., “Praxiteles and the Parian Marble”, στους D. Schilardi - D. Katsonopoulou (επιμ.), Παρία λίθος (Αθήνα 2000) σελ. 234-235.

6. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 15-17, επιγραφή αρ. 1. Εντούτοις, πολλοί μελετητές δεν αποδέχονται το συμπέρασμα αυτό: βλέπε, για παράδειγμα, Martinez, J. - L., “La colonne des danseuses de Delphes”, CRAI (1997) σελ. 35-45.

7. Πλατ., Anthologia Graeca 16. 160-161. Σχετικά με τα επιγράμματα αυτά, βλέπε Corso, A., “Small Nuggets about late-classical Sculpture”, Numismatica e antichitá classiche. Quaderni Ticinesi 29 (2000) σελ. 150-151. Ο C. M. Havelock, σε κριτική του βιβλίου των I. Jenkins - G. B. Waywell (επιμ.), Sculptors and Sculpture of Caria and the Dodecannese (London 1997), AJA 103 (1999) σελ. 154, δεν πιστεύει ότι υπήρξε επίδραση του Πλάτωνα στον Πραξιτέλη.

8. Πραξιτέλης, στον Αθήν. 13. 591 a = Anthologia Graeca 16. 204. Corso, A., “Love as Suffering”, BICS 42 (1997-1998) σελ. 63-91.

9. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 17-18 και 20-21, επιγραφές αρ. 2 και 7.

10. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 25-27, επιγραφή αρ. 13; Παυσ. 1. 20. 1-2 και 9. 27. 3 και Αθήν. 13. 591 b.

11. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 20, επιγραφή αρ. 6.

12. Vitr. 7. praefatio 13. Υπάρχουν μελετητές που δεν πιστεύουν ότι ο Πραξιτέλης εργάστηκε για το Μαυσωλείο: βλέπε Rolley, C., La sculpture grecque 2 (Paris 1999) σελ. 307.

13. Για έναν σχεδόν πλήρη κατάλογο των έργων του Πραξιτέλη, βλέπε Stewart, A., Greek Sculpture. An Exploration (New Haven- London 1990) σελ. 277-278.

14. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 3 (Rome 1992) σελ. 27-110.

15. Plin. ΗΝ 35.122 και ιδίως 133.

16. Τατιαν., Oratio ad Graecos 33. 35.

17. Plin. ΗΝ 36.34.

18. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 25-27.

19. Lauter, H., “Zur wirtschaftlichen Position der Praxiteles-Familie im spätklassischen Athen”, AA (1980) σελ. 525-531 και Corso, A., “Prassitele e la tradizione mironiana”, Numismatica e antichitá classiche. Quaderni Ticinesi 18 (1989) σελ. 85-117

20. Φρύνη, στον Αλκίφρ. 4. 1. απόσπ. 3. Αποδείξεις που στηρίζουν την παρούσα εκδοχή της εξέλιξης του έρωτα της Φρύνης με τον Πραξιτέλη έχουν δοθεί στο Corso, A., “Love as Suffering”, BICS 42 (1997-1998) σελ. 63-91.

21. Αθήν. 13. 591 a.

22. Plin. ΗΝ 34. 70. Το άγαλμα αυτό είναι πιθανότατα το άγαλμα της Φρύνης που δημιουργήθηκε από τον Πραξιτέλη και τον Ηρόδοτο (Τατιαν., Oratio ad Graecos 33. 35).

23. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 3 (Rome 1992) σελ. 27-110. Το άγαλμα αυτό απεικονίζει την Αφροδίτη να φορά ένα περιδέραιο, όπως αναφέρεται στον Plin. ΗΝ 34. 69 καθώς και στον Τατιαν. 34. 36.

24. Corso, A., “The Monument of Phryne at Delphi”, Numismatica e antichitá classiche. Quaderni Ticinesi 26 (1997) σελ. 123-150.

25. Σχολιαστής R στον Παυσ. σελ. 144 Spiro.

26. Κλήμ. Αλ. Προτρ. 4. 47 P και Arnobius 6. 13.

27. Στράβ. 9. 2. 25. 410. Ευστ., Ιλιάς 2. 498; και Σχολιαστή G στο Λουκ., Ερωτ. 17.

28. Andreae, B., “Kephisodotos (II)”, στο R. Vollkommer (επιμελ.), Künstlerlexikon der Antike 1 (München 2001) σελ. 410-411

29. Plin. ΗΝ 36. 24. Δεν υπάρχει κανένα έργο του Πραξιτέλη που να χρονολογείται μετά το 334 π.Χ.

30. Βλέπε Πραξιτέλης, στον Αθήν. 13. 591 a = Anthologia Graeca 16. 204. Βλέπε Corso, A., “Love as Suffering”, BICS 42 (1997-1998) σελ. 63-91

31. Αποσπάσματα της ομιλίας αυτής αναφέρονται από τον Χορίκ., Declamationes 8, praefatio 4· recitatio 19· 47·57· 65-67 και 86.

32. Βλ. Καλλίστρ. 3. Επιπλέον, Corso, A., “Love as Suffering”, BICS 42 (1997-1998) σελ. 67.

33. Παυσ. 1. 20. 1-2 και 9. 27. 3. Επίσης Αθήν. 13. 591 b, Rolley, C., La sculpture grecque 2 (Παρίσι 1999) σελ. 246-248.

34. Corso, A., “Love as Suffering” BICS 42 (1997-1998) σελ. 63-91.

35. Plin. ΗΝ 34. 69 και Rolley, C., La sculpture grecque 2 (Paris 1999) σελ. 250.

36. Plin. ΗΝ 34. 70. Μαρτιάλ. 14. 172. Rolley, C., La sculpture grecque 2 (Paris 1999) σελ. 248-250.

37. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 84. Εντούτοις, ο Rolley δεν έχει την ίδια άποψη: βλέπε Rolley, C., La sculpture grecque 2 (Paris 1999) σελ. 248, σημείωση 64.

38. Vitr. 7. praefatio 13. Υπάρχουν μελετητές που δεν πιστεύουν ότι ο Πραξιτέλης εργάστηκε για το Μαυσωλείο: βλέπε Rolley, C., La sculpture grecque 2 (Paris 1999) σελ. 307.

39. Waywell, G. B., The Free-standing Sculptures of the Mausoleum at Halicarnassus (London 1978) σελ. 10-11, 33-34, κατάλογος, αριθ. 32, 44, 46-47, 49, 56-58, 110, 165, 229, 401, 407 και 410-411. Βλέπε Corso, A., “Prassitele: l’arte dell’Ideale”, Numismatica e antichitá classiche. Quaderni Ticinesi 27 (1998) σελ. 409.

40. Plin. ΗΝ 36. 22. Παλλδ., Anthologia Graeca 16. 207; και Τζέτζ., Χιλ. 5. ιστορία 11. 502-511. Σχετικά με τις Ρωμαϊκές απομιμήσεις του αγάλματος αυτού, βλέπε Romeo, I. - Portale, E. C., Gortina 3. Le sculture (Padova 1998) σελ. 179-182.

41. Παυσ. 8. 9. 1 και Rolley, C., La sculpture grecque 2 (Paris 1999) σελ. 252-255.

42. Παυσ. 5. 17. 3. Βλέπε Corso, A., “The Hermes of Praxiteles”, Numismatica e antichitá classiche. Quaderni Ticinesi 25 (1996) σελ. 127-148. Αρκετοί μελετητές δεν πιστεύουν ότι το άγαλμα αυτό χρονολογείται στην εποχή του Πραξιτέλη: βλέπε, π.χ., Rolley, C., La sculpture grecque 2 (Paris 1999) σελ. 250-254.

43. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 29-30, επιγραφή αρ. 17, και Corso, A., “Prassitele: l’arte dell’Ideale”, Numismatica e antichitá classiche. Quaderni Ticinesi 27 (1998) σελ. 415.

44. Αρτεμίδωρος, στον Στράβ. 14. 1. 23. 641: η σημείωση αυτή συνδέεται, στο κείμενο του Στράβωνα, με συμβάντα του έτους 334 π.Χ.

45. Corso, A., “Prassitele: l’arte dell’Ideale”, Numismatica e antichitá classiche. Quaderni Ticinesi 27 (1998) σελ. 417.

46. Raeder, J., Die antiken Skulpturen in Petworth House (West Sussex) (Mainz am Rhein 2000) σελ. 34-36, αρ. 1.

47. Στέφ. Βυζ., βλ.λ. Αλεξάνδρεια και Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 3 (Rome 1992) σελ. 7-18.

48. Ανώνυμος Έλλην, Codex Vaticanus Graecus 989, φακ. φυλ. 110, και Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 3 (Rome 1992) σελ. 158-163.

49. Corso, A., “Prassitele: l’arte dell’Ideale”, Numismatica e antichitá classiche. Quaderni Ticinesi 27 (1998) σελ. 418.

50. Αποσπάσματα του λόγου αυτού αναφέρονται στον Χορίκ., Declamationes 8, praefatio 4, recitatio 19, 47, 57, 65-67 και 86.

51. Lauter, H., “Zur wirtschaftlichen Position der Praxiteles-Familie im spätklassischen Athen”, AA (1980) σελ. 525-531.

52. Plin. ΗΝ 36. 20.

53. Χορίκ., Declamationes 8 και Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 3 (Rome 1992) σελ. 27-110.

54. Corso, A., “The Monument of Phryne at Delphi”, Numismatica e antichitá classiche. Quaderni Ticinesi 26 (1997) σελ. 123-150.

55. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 44-46, πηγές αρ. 5-10.

56. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e operae 1 (Rome 1988) σελ. 47-48, πηγές αρ. 12-13.

57. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 48-51, πηγές αρ. 14-17.

58. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 52, πηγές αρ. 18.

59. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 53-61, πηγές αρ. 19-23.

60. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 61-70, πηγές αρ. 24-28 και 30.

61. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 65-66, πηγές αρ. 29.

62. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 70-71, πηγές αρ. 31.

63. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 71-117, πηγές αρ. 32-44.

64. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 1 (Rome 1988) σελ. 117-185, πηγές αρ. 45-61, 2, σελ. 14-26 και 36-82, πηγές αρ. 64-65 και 67-70 και 3, σελ. 168-169, πηγές αρ. 60 δις.

65. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 2 (Rome 1990) σελ. 7-14, 26-36 και 82-90, πηγές αρ. 62-63, 66 και 71, 3, σελ. 170, πηγή 79 δις.

66. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 2 (Rome 1990) σελ. 95-139, πηγή αρ. 73.

67. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 2 (Rome 1990) σελ. 91-95, 139-148 και 153-163, πηγές αρ. 72, 74-75 και 78-79, 3, σελ. 169-170, πηγή αρ. 78 δις.

68. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 2 (Rome 1990) σελ. 148-153, πηγές αρ. 76-77, 3, σελ. 3-117, πηγές αρ. 81-86.

69. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 2 (Rome 1990) σελ. 163-166, πηγή αρ. 80, 3, σελ. 117-120, πηγή αρ. 87.

70. Corso, A., Prassitele: fonti epigrafiche e letterarie. Vita e opere 3 (Rome 1992) σελ. 120-167, πηγές αρ. 88-97.